उर्दू भाषा विभाग (सन २०२३-२४)

विभागाची पार्श्वभूमी:-

शाषण निर्णय दि. १७ ऑक्टोबर २०१६ नुसार राज्य शैक्षाणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषद महाराष्ट्र ,पुणे यातील विभागांची पुनर्रचना करण्यात आली व त्यानुसार भाषा विभाग अंतर्गत उर्दू भाषा विभाग सुरु करण्यात आला.

विभागाची उद्दिष्टे:

१. इयत्ता 1 ते 12 वी पर्यंतच्या उर्दू भाषेच्या विद्यार्थ्यांसाठी विविध कृती कार्यक्रम आणि अध्ययन अध्यापन सामग्रीचे विकसन आणि अंमलबजावणी करणे.
२.उर्दू माध्यमातील विद्यार्थी आणि इयत्ता 1 ते 12 च्या शिक्षकांसाठी वेगवेगळे TLM तयार करणे.
३.पर्यवेक्षकीय अधिकारी, शिक्षक इत्यादींसाठी विविध प्रशिक्षण कार्यक्रमांची आखणी, आयोजन आणि अंमलबजावणी करणे.
४.विविध प्रशिक्षण, उपक्रम, साहित्य यांची परिणामकारकता पाहणे आणि सर्व भागधारकांना अभिप्राय देणे.
५.उर्दू भाषेच्या अभ्यासात भागधारकांमध्ये आवड निर्माण करण्यासाठी राज्यभर विविध कार्यक्रम राबविणे.
६.उर्दू भाषा शिक्षकांची क्षमता वृद्धी (Capacity Building)करणे.

उर्दू भाषा विभागाकरिता मंजूर पदांची माहिती:- (१७ ऑक्टोबर 201६ च्या शासन निर्णयानुसार)

अ.क्र.	पदाचे नाव	मंजूर पदे	कार्यरत पदे	रिक्त पदे	कार्यरत पदावरील व्यक्तीचे नाव	मोबाईल नंबर	शेरा
१.	उपसंचालक/प्राचार्य भाषा	०	०	०
२.	वरिष्ठ अधिव्याख्याता	०१	०	०१
३.	अधिव्याख्याता	०२	०१	०१
४.	विषय सहायक	०३	०	०३
५.	लिपिक डेटा / एंट्री ऑपरेटर	०	०	०
६.	कंत्राटी नियुक्तीने शासनाबाहेरील लोकांना सीएसआर च्या मदतीने	०१	०	०१
	एकूण	०८	०१	०७

उर्दू विभागातील अधिकारी व कर्मचारी यांचे कार्यविवरण :-

खालील पदांचे अधिकृत कार्य विवरण शासनाने जाहीर केलेले नाही. खाली दिलेले कार्यविवरण हे विभागाअंतर्गत जी कामे केली जात आहेत त्याचे कार्यविवरण आहे.

उपसंचालक/ प्राचार्य :-

• उर्दू भाषा विभागाचे ध्येय व उद्दिष्टये निश्चित करण्यास मार्गदर्शकांची भूमिका पार पाडणे. • उर्दू भाषा विभागाच्या वार्षिक कार्ययोजना व अंदाजपत्रक तयार करण्यास मार्गदर्शकांची भूमिका पार पाडणे, वर्षाच्या सुरुवातीला प्रत्येक विभागाचा या संदर्भात आढावा घेणे.
• उर्दू भाषा विषयाच्या गुणवत्तेसाठी बेंचमार्क निश्चित करणे व हया वार्षिक कार्ययोजनेमध्ये त्यांचा समावेश असण्याची दक्षता घेणे.
• उर्दू विभागांशी संबंधित सर्व प्रशिक्षण कार्यशाळा, बैठका यांचे नियोजन, अंमलबजावणी व समन्वय योग्य पध्दतीने होत असण्याची दक्षता घेणे.
• उर्दू भाषा विभागाच्या प्रशिक्षण व कार्यशाळेसाठी गरजा निश्चिती, परिणामकारकता पडताळणी (impact analysis) गुणवत्ता व इतर आवश्यक घटक असण्याची खात्री करणे.
• प्रत्येक कार्यक्रमासाठी अद्ययावत साधन सामग्री (कोर्स मटेरिअल) उत्कृष्ट दर्जाचे असणे आवश्यक, योग्य स्थळ निवड प्रत्येक विभाग / उपविभागाने करुन घेतल्याची खात्री करणे व गरजेनुसार स्वतः सहभाग घेणे.
• प्रशिक्षणाच्या आवश्यकतेनुसार तज्ज्ञ मंडळीशी समन्वय साधणे.
• प्रशिक्षण कालावधी संपल्यानंतर अपेक्षित बदल घडत असल्याची खात्री करण्याच्या उद्देशाने शाळाभेट व वर्गभेट करणे, त्या ठिकाणी शिक्षकांना येणा-या अडचणीबाबत स्वतः योग्य मार्गदर्शन करणे किंवा योग्य व्यक्तीना याबाबत सूचित करणे.

वरिष्ठ अधिव्याख्याता (गट अ):-

• उर्दू विभागात वर्षभर घ्यावयाचे उपक्रम, वार्षिक कार्ययोजना व अंदाजपत्रक तयारकरणे
• राज्यातील इयत्ता पहिली ते दहावीच्या विद्यार्थ्यांचे उर्दू भाषेचे अध्ययन परिणामकारक व्हावे या उद्देश्याने विविध योजना व कृती कार्यक्रमांची आखणी करणे.
कार्यक्रमाची दिशा ठरविणे / प्रशिक्षणे ठरविणे/प्रशिक्षण साहित्य विकसन करणे,यासाठी अभ्यास गट निश्चित करणे.
• उर्दू भाषा अभ्यासक्रम, यामध्ये राष्ट्रीय व राज्य पातळीवरील धोरणांनुसार व कालसुसंगत बदल/ सुधारणा करण्याची व्यवस्था करणे.
• राज्यातील उर्दू विषय अध्ययन-अध्यापन विषयक सद्यस्थितीचा आढावा घेऊन प्रशिक्षण विषयक गरजांची निश्चिती करणे व गरजाभिमुख प्रशिक्षण उपलब्ध करून देण्याची योजना .करणे व त्यांची अंमलबजावणी करणे.
• राज्यातील उर्दू भाषेच्या अध्ययन अध्यापनाची पातळी उंचावण्यासाठी सहायभूत असणाऱ्या विविध प्रकारच्या अध्यन पूरक साहित्याचे विकसन करून ते राज्यातील विद्यार्थी व इतर सर्व घटकांना उपलब्ध करून देणे, यासाठी योजना तयार करणे.
• उपक्रमांची अंमलबजावणी सुरु असताना सर्व स्तरावर भेटी देणे (विभाग,जिल्हा,तालुका,शाळा,इ.)
• उपक्रमांच्या सुयोग्य परिणामांसाठी सर्व वरिष्ठ व कनिष्ठ यांच्या कडे पाठपुरावा करणे .
• PAT अंतर्गत बेसलाईन व संकलित चाचणी तयार करून घेणे.
• उपक्रमांच्या परिणामकता तपासणीचा अंतिम अहवाल तयार करणे.

अधिव्याख्याता )गट ब):-

• विभागात वर्षभर घ्यावयाचे उपक्रम, वार्षिक कार्ययोजना व अंदाजपत्रक तयार करणेसाठी मदत करणे
• अध्ययन पूरक साहित्य निर्मितीसाठी तज्ञ निश्चित करणे व मार्गदर्शन करणे.
• प्रशिक्षणाचा घटक संच तयार करण्यासाठी आवश्यक मनुष्यबळ निश्चिती करणे घटक संच तयार करण्यात मदत करणे.
• प्रशिक्षणाचे राज्यस्तर जिल्हास्तर तालुकास्तरचे नियोजन करणे.
• प्रशिक्षण परिणामकारकता तपासणी कार्यात मदत करणे.
• PAT अंतर्गत बेसलाईन व संकलित चाचणी तयार करून घेणे.
• विभागातर्गत होणाऱ्या प्रशिक्षणाच्या निधी मागणीची फाईल व सर्व अभिलेखे अद्यावत ठेवणे .
• प्रत्येक उपक्रमाची अंमलबजावणी योग्य पद्धतीने होते कि नाही याची माहिती वरिष्ठांना देणे.
• जबाबदार व्यक्तीकडून आढावा घेणे.
• अंमलबजावणीबाबत अडचणी असल्यास वरीष्टांशी चर्चा करणे मार्गदर्शन घेणे.
• प्रशिक्षण/उपक्रम अंमलबजावणी कालावधीत प्रत्यक्षात भेटी देणे.
• वरिष्ठांनी/वरिष्ठ कार्यालयाने विभागावर सोपविलेली कामाची जबाबदारी वेळेत पूर्ण करणे.

विषय सहाय्यक (गट क):-

• प्रशिक्षणाची प्रत्यक्ष कार्यवाही व प्रशिक्षणाची परिणामकारकता तपासणे यासाठी विभाग व उपविभाग प्रमुखांना सहाय्य करणे.
• घटकसंच व शैक्षणिक साहित्य निर्मितीत मदत करणे.
• विभागात वर्षभर घ्यावयाचे उपक्रम ,वार्षिक कार्य योजना व अंदाज पत्रक तयार करण्याकरिता संकल्पना सुचविणे.
• विविध चाचण्याच्या विकसनात मदत करणे.
• कार्यक्षेत्राशी संबंधित विविध शासन निर्णयाची माहिती घेणे व त्या संदर्भात वरिष्ठ यांना अवगत करणे.
• प्रशिक्षण ,कार्यशाळा बैठकी यांचे आयोजन करण्यासाठी संदर्भीय पत्राच्या अनुषंगाने टिपणी तयार करणे व मान्यता घेवून त्या संदर्भात पत्र व्यवहार करणे.
• कोणत्याही उपक्रमांचे नियोजन करण्यापूर्वी गरजेनुसार राज्यातील वेगवेगळ्या स्तरावर काम करणाऱ्या विषय सहायकांच्या बैठका आयोजित करणे व त्या नुसार मुद्दे काढून इनपुट देणे.
• राज्यस्तरीय प्रशिक्षणाच्या वेळी उपस्थिती ,प्रवास व दैनिक भत्ता भरून घेणे, प्रमाणपत्र /उपस्थिती वाटप करणे
• आर्थिक नस्ती तयार करून सादर करणे .
• वार्षिक अहवाल तयार करणे .

उर्दू भाषा विभागातर्फे सद्यस्थितीत चालू असलेली कामे (सन २०२३-२४):- १.नियतकालिक मूल्यांकन चाचणी (PAT) प्रश्नपत्रिका विकसन, निर्मिती आणि प्रमाणीकरणकरणे

• नियतकालिक मूल्यांकन चाचणी (PAT) या उपक्रमांतर्गत सन २०२३-२४ या कालावधीत इयत्ता तिसरी ते आठवी करिता शासकीय व स्थानिक स्वराज संस्थेच्या सर्व शाळांमध्ये तीन चाचणीचे आयोजन करण्यात येत आहे. सदर चाचण्या या मुलभूत क्षमता व कौशल्ये,अध्ययन निष्पत्ती यावर आधारित आहेत.
• उर्दू विभागामार्फत पायाभूत ,संकलित १ व संकलित २ चाचणीच्या प्रश्नपत्रिकांची निर्मिती करण्यात आली आहे.
• PAT चाचणीच्या उर्दू भाषा विषयाच्या प्रश्नपत्रिका विकसित करण्यासाठी सन २०२३-२४ मध्ये चार कार्यशाळा व एक ऑनलाईन कार्यशाळा अशा एकूण पाच कार्यशाळांचे आयोजन उर्दू भाषा विभागामार्फत करण्यात आले आहे .
• STARS प्रकल्पातर्गंत SIG-२ (IMPROVMED LEARNINNG ASSESSMENT) २.२ नुसार सदर उपक्रमास मान्यता देण्यात आलेली आहे.
• मान्य निधी : ५३३७.९८ लक्ष

२. नियतकालिक मूल्यांकन चाचणी (PAT) वर आधारित इयत्ता ५ वी आणि ८ वी नमुना प्रश्नपत्रिका विकसन, निर्मिती:-

• इयत्ता ५ वी आणि ८ वीच्या विद्यार्थ्यांसाठी उर्दू प्रथम भाषा नमुना प्रश्नपत्रिका विकसन, निर्मिती करून वेबसाईटद्वारे प्रकाशित करण्यासाठी मूल्यमापन विभागाकडे जमा करण्यात आलेल्या आहेत.

३. भाषिक कोडे आणि भाषिक खेळ पुस्तिका विकसन:-

• राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणानुसार विद्यार्थ्याचा भाषिक विकास करण्याची गरज नमूद करण्यात आलेली आहे.भाषिक विकास हा केवळ भाषिक कौशल्य विकासनाकरिता पुरते मर्यादित न राहता त्यामध्ये आकलन ,चिकित्सक विचार ,तर्क करणे व उपयोजन या सारख्या उच्चबोधात्मक क्षमतांचा विकास होणे ही गरजेचे आहे.त्या अनुषंगाने सदर विद्यार्थ्याकरिता शैक्षणिक साहित्याची निर्मिती करणे गरजेचे आहे.वरील उदेशाने उर्दू विभागामार्फत STARS प्रकाल्पान्तर्गत सन २०२३-२४ च्या AWP and B मध्ये विद्यार्थ्यांच्या उर्दू भाषा विषयाच्या भाषिक विकासानाकरिता भाषिक खेळ पुस्तिका याचे विकसन करणे हा उपक्रम प्रस्तावित करण्यात आलेला आहे.
• त्यानुषंगाने उर्दू भाषा विषयाकरिता इयत्ता १ ली ते ५ वी च्या मुलांसाठी खेळण्यांवर आधारित भाषिक कोडे आणि भाषिक खेळ पुस्तिकेच्या विकसनाकरिता ३ कार्यशाळांचे आयोजन करण्यात आले आहे. सद्यस्थितीत या पुस्तिकेचे अंतिमीकरण करून कागद खरेदी, छपाई आणि वाहतूक व वितरण आदेश याबाबतच्या नस्ती टप्याटप्याने सादर करणे सुरु आहे.
• STARS प्रकल्पांतर्गत SIG-1 मधील १.२.a [Development of Teaching Learning Material in Language and Mathematics (Puzzle, toy based learning, Workbooks, Activity sheets, etc.) in line with NCF & SCF Foundation Stage]
• मान्य निधी :५४८.१८ लक्ष

४. शिष्यवृत्ती व तत्सम स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी संदर्भ पुस्तिका विकसन :-

• राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणानुसार विद्यार्थ्याच्या आकलन, चिकित्सक विचार, तर्क करणे व उपयोजन या सारख्या उच्चबोधात्मक क्षमतांचा विकास होणे गरजेचे आहे. प्रज्ञावंत विद्यार्थ्यांच्या उच्चस्तरीय विचार कौशल्य विकासासाठी विविध स्पर्धा परीक्षा (शिष्यवृत्ती परीक्षा, नवोदय, RIMC, NTS) तयारीकरिता उर्दू भाषा विषयाकरिता मार्गदर्शक ठरणाऱ्या संदर्भासहित प्रश्नपेढी विकासनाकरिता संदर्भ पुस्तिकेचे विकसन करणे हा उपक्रम प्रस्तावित करण्यात आलेला आहे.
• त्यानुषंगाने उर्दू भाषा विषयाकरिता इयत्ता ५ वी व ८ वी च्या विद्यार्थ्यांसाठी संदर्भ पुस्तिका विकसनाकरिता ३ कार्यशाळांचे आयोजन करण्यात आले आहे. सद्यस्थितीत शिष्यवृत्ती व तत्सम स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी संदर्भ पुस्तिकेचे अंतिमीकरण करून कागद खरेदी, छपाई आणि वाहतूक व वितरण आदेश याबाबतच्या नस्ती टप्याटप्याने सादर करणे सुरु आहे.
• STARS प्रकल्पांतर्गत SIG-२ (Improved Learning Assessment System) मधील 2.1.d नुसार सदर उपक्रमास मान्यता देण्यात आलेली आहे.
• मान्य निधी : 318.18 लक्ष

५. उर्दू भाषा महावाचन अभियान राबविण्याची परवानगी देणे. :-

• उर्दू भाषा विभागातर्फे प्रादेशिक विद्या प्राधिकरण, छत्रपती संभाजी नगर यांना उर्दू भाषा महावाचन अभियान राबविण्याची परवानगी देण्यात आली आहे. महा वाचन अभियानाचा नियमित आढावा घेण्यात येत आहे.
• सद्यस्थितीत प्रादेशिक विद्या प्राधिकरण, छत्रपती संभाजी नगर राज्यस्तरीय प्रशिक्षण (TOT) झाले असून जिल्हास्तरीय प्रशिक्षण सुरू आहेत.

६. इयत्ता नववी ते बारावीच्या शिक्षकांसाठी क्षमता वृद्धी प्रशिक्षणाच्या मोड्युल विकसनामध्ये सहभाग -

• इयत्ता नववी ते बारावी च्या उर्दू भाषा शिक्षकांसाठी क्षमता वृद्धी प्रशिक्षण घटक संच विकसित करण्यासाठी दोन कार्यशाळांचे आयोजन करण्यात आले.
• 21 व्या शतकातील कौशल्य आणि भविष्यवेधी शिक्षण या सत्राचे विकसन करण्यात सहभाग.

नस्ती मार्गक्रमण (File Flow) - उर्दू भाषा विभाग :-

अ. क्र	विषय	सादरकर्ती	स्तर			लेखा व समग्र विभाग अभिप्राय	अंतिम निर्णयास मंजुरी व अभिप्राय देणारे अधिकारी	आदेश/पत्रव्यवहार/प्रमाणपत्र निर्माणित करण्यास सक्षम प्राधिकारी
			प्रथम स्तर तपासणी अधिकारी	द्वितीय स्तर/अभिप्राय देणारे अधिकारी	तृतीय स्तर/अभिप्राय देणारे अधिकारी
		विषय सहाय्यक	अधिक्या क्ष्याता/वरिष्ठ अधिक्या क्ष्याता	उपसंचालक	सहसंचालक	संबंधित अधिकारी	संचालक	संचालक/सहसंचालक उपसंचालक
स्टार्स प्रकल्पांर्गत उपक्रम
१	नियतकालिक मूल्यांकन चाचणी (PAT) प्रश्नपत्रिकांची निर्मिती	✔	✔	✔	✔	आर्थिक असल्या स अभिप्राय	अंतिम मंजुरी	✔
२	भाषिक खेळ व भाषिक कोडे पुस्तिका विकासन	✔	✔	✔	✔	आर्थिक असल्या स अभिप्राय	अंतिम मंजुरी	✔
3	शिष्यवृत्ती व तत्सम स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी संदर्भ पुस्तिका विकसन	✔	✔	✔	✔	आर्थिक असल्यास अभिप्राय	अंतिम मंजुरी	✔
4	समग्र अंतर्गत उपक्रम
	इयत्ता नववी ते बारावी च्या शिक्षकांसाठी क्षमता वृद्धी प्रशिक्षणाच्या मोड्युल विकसन	✔	✔	✔	✔	आर्थिक असल्यास अभिप्राय	अंतिम मंजुरी	✔
5	उर्दू भाषा महावाचन अभियान राबविण्याची	✔	✔	✔	✔	आर्थिक असल्यास अभिप्राय	अंतिम मंजुरी	✔
	परवानगी देणे